[Articlo sobre emplego d'os dialectos suizo-alemans en Suiza como experiencia pa os excepticos d'a unidat d l'aragonés]
A polideza de Suiza no deixa d’estar un buen atractivo quan charramos d’a suya riqueza. Ísta no soque economica, como muitos en charrarían de camín, sino lingüistica. O suyo status oficial quatrilingüe ya m’heba trucau o ficacio en anteriors viaches turisticos, pero como por un regular foi, os míos viaches laborals gosan estar de parla chermanica. Y en iste afer Suiza tiene unatro tresoro que nunca no deixa d’eslucernar-te.
A mía relación laboral con chent de Austria, Baviera u d’a Suiza zuriquesa siempre adhibe un punto de dificultat, a las ya de por sí embolicadas relacions chermanicas. L’“accento”, “variedat” u “dialecto” con o que se expresan a población d’istos países ye en as “antípodas” d’o que podríanos considerar una koiné neutral, que en iste caso existe y se clama “HochDeutsch”. Me vienen enta o tozuelo as declaracions d’uno d’os dubdosos obchectivos lingüistas que fa parti d’o departamento de filolochía d’a Universidat de Zaragoza: “a existencia d’una koiné común u luenga unificada entre variedatz muit dispars, como o caso de l’euskara, nomás responde a criterios nacionalistas” que por agora no se dan en Aragón.
A verdat que no he esforigau guaire en a idiosincrasia ni sentimiento patriotico d’as personas con as que mantengo un tracto profesional, pero en veyer a decoración, estatus economico y territorial, dubdo muito que l’esprito nacional chermanico haiga arribau enta St. Gallent, a zaguera ciudat suiza en a que o mío treballo me ha feito arribar. L’argüello, moneda, tradicions y montanyas suizas continan estando tot un referent.
Una simple conversación d’o riguroso café d’as nueu, ells lo claman “nu ni”, amuestra a diversidat dialectica d’as diferents rechions y ciudatz d’a suiza chermanica. Una mezcla de sonius y accentos, dentro d’una incomprensible charrada para un chermanoparlant, refleixa la diferencia entre os zuriqueses, os oriundos de St. Gallen y as prebatinas por charrar “HochDeutsch”. Os meyos de comunicación d’ista cafetería representan a baralla diaria d’o “HochDeutsch” por fincase en a vida suiza. Un periodico local galenés escrito un fácil “HochDeutsch”, pero manimenos una televisión publica suiza, que en a suya canal chermanica, mezcla os accentos pendendo d’o periodista de turno, entrevistaus u puesto d’a entrevista. Seguntes os suizos chermanicos, garra problema pa l’entendimiento d’ells, a no estar que siga un entrevistau de bell cantón alpino como “Wallis-Valais”, do a intercomprensión ya ye imposible.
En bells meyo d’a charrada se cruzan os mails, sms u whatsapp’s ludicos u laborals. Iste ye atro campo a estudiar, do podríanos estendillar y charrar-ne largo y tendiu. En o mío caso, experiencias trayidas de luengas colonizaderas como lo francés en l’arabe, l’inglés en Malta u en os países d’o golfo persico u India en a luenga indichena,… u pa rematar, charrando sobre l’emplego d’os dialectos en os retes socials de l’euskera. Pero sí, en a correcta suiza se contina fendo servir o “HochDeutsch” en a vida diaria escrita por Internet u sms’s. Nunca no ha existiu una tradición escrita d’os micro dialectos suizos, y isto hue, a tamás d’as nuevas tecnolochías, contina asinas.
Entre la charrada de café, o chefe d’a interpresa fa la parola tamién en dialecto y le ye imposible endrezar-se enta yo en un modelo meyo “standard” que pueda entender. A diferencia de la mayoría de luengas rechionals u minoritarias, en a moderna Europa, o suizo alemán ye charrau de contino por a suya población en qualsiquier evento social en as ciudatz industrials, asinas como en o mundo rural. L’emplego d’o dicalecto no ye sinonimo de baixo ran social u educacional, sino que ye feito servir con argüello. I hai nomás bells dominios aon que “Hochdeutsch” (Alemán-standard) ye demandau u asimilau como “culto”: educación (nunca entre as pausas, do mesmo os mayestros charran de dialecto con os alumnos), en parlamentos u foros multilingües (o parlamento federal y bells parlamentos u concellos bilingües), en o noticiario prencipal de televisión u en presencia d’atros chermano-parlants foranos. Ista situación ha estau clamada “medial diglossia”, dende que a luenga charrada ye principalmente dialectal, tanimientres que a luenga escrita ye principalment “standard”.
L’alemán suizo ye inintelichible por os fablants d’atros dialectos alemans, pero mete un gran barrache a la intercomprensión con os fablants de “HochDeutsch”, incluyius os parladors d’italiano y francés d’a mesma suiza, qui aprenden “HochDeutsch” en a escuela y dimpués se veyen frustraus en as relacions con os suyos compatriotas chermanoparlants. Os parladors de suizo alemán son por un regular subtitulaus en TV u en cintas reproducidas en Alemanya.
Encara que se charra d’o Suizo alemán, iste termino no existe como unidat lingüistica sino que ye clamau a la variedatz de dialectos que se arroclan dentro d’as buegas suizas. Los podríanos clasificar en tres divisions: “Baixo” pa referir-se a la rechión d’o Norte, Basel y arredol d’o lago Constanza, “Alto” pa clamar a’l charrau en o “plateau” suizo y o “Más alto” pa’l charrau en os alpes.
Cada dialecto puede estar separable en bells atros sub-dialectos, a vegadas baixando dica plegar en unicos lugars. Charrar o dialecto ye un factor important pa la rechional, cantonal u identidat nacional. En a mayoría d’as arias urbanas d’a “demba suiza”, as diferencias rechionals son baixando debiu a la movilidat, y tot creixendo a población d’os no-Alemano parlants nativos. A tamás d’as variedatz dialectals, o suizos pueden encara entender-se unos con atros, pero ye posible que tiengan dificultatz d’entender-se con os dialectos de Valais.
Todas istas experiencias, como siempre, me fan venir a plego en a situación que existe en Aragón. Como siempre, viachando paras cuentas de que no ye una situación tant insolita. A diversidat lingüística ye un ligallo común en tot lo mundo y prou que o suyo respecto ye un buen sinyal de qualidat cultural. En qualsiquier puesto u país, fueras d’Aragón. No se si como dicen belunos, o “nacionalismo” se cura viachando, pero lo que si que se cura viachando ye o “monolingüismo”, pa yo a pior d’os problemas.
Publicau en Os Paisaches De